PARIS, 1 janar /ATSH-AFP/ – Nga lufta e Izraelit me Hamasin deri te tërmetet që goditën Marokun dhe Turqinë, përfshirë kundërsulmin e Ukrainës dhe ngjarjet në Hollywood, më poshtë renditen 10 ngjarjet që mbajtën pezull frymën e botës në vitin 2023:
– Lufta Izrael-Hamas –
Më 7 tetor, komandot e lëvizjes islamike Hamas depërtuan në Izraelin Jugor nga Rripi i Gazës dhe kryen masakra në qytetet kufitare dhe në një festival muzikor.
Rreth 1 140 njerëz, kryesisht civilë, u vranë në anën izraelite.
Policia izraelite do të njoftonte në mes të nëntorit se po heton dhunën e mundshme seksuale, duke përfshirë përdhunimin në grup ose gjymtimin e kufomave.
Ky sulm kundër civilëve, i përmasave dhe dhunës së paprecedentë që nga krijimi i Izraelit në vitin 1948, ngjall frikë në vend dhe më gjerë. Rreth 250 pengje dhe trupa u dërguan në Gaza, duke përfshirë dhjetëra fëmijë dhe njerëz rreth të 80-tave.
Më 27 tetor, Izraeli filloi operacionet tokësore në veri, ku gradualisht mori kontrollin.
Ndihma humanitare po rritet me hyrjen në fuqi të armëpushimit më 24 nëntor, por mbetet shumë e pamjaftueshme për agjencitë e OKB-së.
Armiqësitë rifilluan më 1 dhjetor. Në ditët në vijim, sulmet izraelite dhe luftimet tokësore u shtrinë në jug të Rripit të Gazës, veçanërisht në qytetin e madh të Khan Younes.
Bombardimet në territor kanë lënë më shumë se 19,000 të vdekur, shumica dërrmuese e tyre gra, fëmijë dhe adoleshentë, sipas qeverisë së Hamasit.
Rreth 85% e popullsisë është zhvendosur sipas OKB-së.
– Kundërofensiva e mundimshme e Ukrainës –
Në janar, ushtria ruse, e përforcuar nga 300 000 rezervistë dhe e mbështetur nga paraushtarakët e grupit Wagner, shkoi përsëri në sulm, veçanërisht në Donbass, në Ukrainën Lindore.
Në maj, Moska pretendoi kapjen e Bakhmutit, në fund të betejës më të gjatë dhe më të përgjakshme që nga fillimi i pushtimit rus, më 24 shkurt 2022.
Kundërofensiva e Kievit, e pritur prej kohësh nga aleatët e saj perëndimorë, filloi në fillim të qershorit në përpjekje për të ripushtuar territoret e pushtuara nga Moska.
Më 24 qershor, luftëtarët e grupit Wagner, të cilët kishin hyrë në rebelim, marshuan drejt Moskës. Presidenti Vladimir Putin denoncon “tradhtinë” e liderit të tyre, Jevgeni Prigozhin, i cili më në fund urdhëron njerëzit e tij të “kthehen” në kampet e tyre.
Vdekja, dy muaj më vonë, e shefit të Wagner-it në një aksident avioni ngriti pikëpyetje, me perëndimorët dhe Ukrainën që dyshonin për përfshirjen e Kremlinit.
Ndërsa vëmendja ndërkombëtare është e përqendruar në luftën midis Izraelit dhe Hamasit, Perëndimi, i udhëhequr nga amerikanët, po zvarrit tani shtrirjen e ndihmës politike, ushtarake dhe financiare që do t’i ofrohet aleatit të tyre ukrainas.
Në mesin e dhjetorit, liderët e Bashkimit Evropian i dhanë dritën jeshile negociatave të pranimit të Ukrainës, por Hungaria refuzoi të heqë veton për ndihmën e re financiare.
– Tërmete vdekjeprurëse –
Natën e 5 deri më 6 shkurt, një nga tërmetet më vdekjeprurëse në 100 vjet shkatërroi Turqinë Juglindore dhe një pjesë të Sirisë.
Tërmeti me magnitudë 7,8 ballë Rihter, i ndjekur nga një tjetër nëntë orë më vonë, la të paktën 56 000 të vdekur, përfshirë gati 6 000 në anën siriane.
Një tjetër tërmet vdekjeprurës, në Marok. Ishte ora 23:11 (22:11 GMT) më 8 shtator, kur një tërmet i dhunshëm tronditi rajonin e Marakeshit.
Me magnitudë 6,8 deri në 7 ballë Rihter, më i fuqishmi që është matur ndonjëherë në këtë vend, ky tërmet la pas afro 3 000 të vdekur dhe më shumë se 5 600 të plagosur.
– Rritja e paqëndrueshmërisë në Afrikë –
Afrika ka përjetuar dy grusht shteti në vitin 2023: në Nigeri, një vend i Sahelit pre e dhunës xhihadiste, ushtarët morën pushtetin më 26 korrik, duke përmendur “përkeqësimin e situatës së sigurisë”. Presidenti i rrëzuar, Mohamed Bazoum, që atëherë është sekuestruar në rezidencën e tij.
Në Gabon, një puç ushtarak përmbysi Ali Bongo Ondimba më 30 gusht, menjëherë pas zgjedhjeve presidenciale të kritikuara gjerësisht për parregullsitë e tyre dhe që rezultuan në zgjedhjen e tij për një mandat të tretë.
Ali Bongo, familja e të cilit ka sunduar këtë vend të Afrikës Qendrore për më shumë se 55 vjet, është ende në Libreville, por i lirë të lëvizë.
Që nga 15 prilli, një luftë në Sudan midis ushtrisë, të udhëhequr nga gjenerali Abdel Fattah al-Burhane, dhe forcave paraushtarake të ish-zëvendësit të tij Mohamed Hamdane Daglo ka lënë 12 000 të vdekur sipas OKB-së, një shifër sigurisht shumë e ulët.
Pas Malit dhe Republikës së Afrikës Qendrore në 2022, Francës iu desh të tërhiqte trupat e saj nga dy ish-koloni të tjera, Burkina Faso në shkurt dhe Nigeri nga tetori, nën presionin e fuqive në vend dhe armiqësisë së opinionit publik.
– Inteligjenca artificiale trondit Hollywood-in –
Nga maji, skenaristët amerikanë, të cilëve u bashkuan në mes të korrikut edhe aktorët, dolën në grevë për të kërkuar shpërblim më të mirë dhe mbikëqyrje të inteligjencës artificiale (IA).
Kjo lëvizje, e paprecedentë që nga viti 1960 në Hollywood, përfundon në shtator nga ana e skenaristit, me një marrëveshje pagash dhe mbrojtje për përdorimin e IA.
Aktorët, të shqetësuar se studiot do të përdornin këtë teknologji për të klonuar zërat dhe imazhet e tyre, në mënyrë që t’i ripërdornin ato në përjetësi pa kompensim ose pëlqim, ratifikuan vetëm marrëveshjen duke i dhënë fund grevës së tyre në fillim të dhjetorit.
Përveç rritjes së pagave, greva bëri të mundur vendosjen e kufizimeve të reja në përdorimin e IA.
Disa prodhime të mëdha, përfshirë serialin “Stranger Things”, janë vonuar.
– Planeti po mbinxehet –
Duke u mbledhur në Dubai në fund të vitit për konferencën e 28-të të OKB-së për klimën, vendet nga e gjithë bota miratuan për herë të parë një kompromis historik, duke hapur rrugën për braktisjen graduale të lëndëve djegëse fosile që shkaktojnë ngrohjen.
Pas gjashtë muajve radhazi të regjistrimeve midis qershorit dhe nëntorit, Observatori Evropian i Kopernikut ka paralajmëruar se viti 2023 do të jetë më i nxehti në histori në botë.
Këto temperatura shoqërohen me thatësira sinonim me zi buke, zjarre shkatërruese ose uragane të intensifikuara.
Kështu, Kanadaja përjetoi një sezon historik të zjarreve të pyjeve këtë vit, me më shumë se 18 milionë hektarë të djegur dhe 200 000 njerëz të zhvendosur.
Zjarret në Hawaii në gusht shkatërruan pothuajse qytetin turistik të Lahaina në Maui dhe vranë 97 njerëz.
Greqia u godit rëndë nga zjarret gjatë verës (të paktën 26 të vdekur), duke përfshirë më të madhin e regjistruar ndonjëherë në Bashkimin Evropian, në Evros (në verilindje). Përmbytjet më pas shkatërruan fushën pjellore të Thesalisë (në qendër) në shtator, duke vrarë 17 njerëz.
Zjarret e dhunshme të nxitura nga vala e të nxehtit shkatërruan gjithashtu ishujt turistikë të Rodosit dhe Korfuzit, dhe zona të pellgut të Mesdheut si Algjeria dhe Siçilia.
– Kthimi në Hënë –
Hëna e ka gjetur veten në zemër të garës hapësinore. Më 23 gusht, India arriti të lëshonte një raketë pa pilot, Chandrayaan-3, në një zonë të paeksploruar pranë Polit të Jugut, për herë të parë.
Pak ditë më parë, sonda ruse Luna-25, misioni i parë i Moskës në Hënë që nga viti 1976, ishte rrëzuar në të njëjtin rajon, objekt i të gjithë vëmendjes, sepse aty ka ujë në formë akulli.
Para Indisë, vetëm SHBA, BS dhe Kina kishin arritur ulje të kontrolluara në Hënë.
NASA amerikane po mbështet në raketën Starship, të zhvilluar nga SpaceX – kompania e Elon Musk – për misionet e saj Artemis që do të kthehen në Hënë, me ambicien për të rikthyer astronautët atje në vitin 2025, për herë të parë që nga viti 1972.
Dy fluturimet e para të Starship, në prill dhe nëntor, përfunduan me shpërthime.
– Puthja e detyruar në futbollin spanjoll –
Më 20 gusht, pak minuta pas kurorëzimit të Spanjës në Kupën e Botës për femra në Sidnej, Luis Rubiales, asokohe president i Federatës Spanjolle të Futbollit, puthi befasisht sulmuesen Jenni Hermoso, duke shkaktuar indinjatë ndërkombëtare.
Ndërsa Jenni Hermoso denoncon një akt “seksist, të papërshtatshëm dhe pa asnjë pëlqim” nga ana e saj, Luis Rubiales pohon për një kohë të gjatë se është vetëm “një puthje e vogël e miratuar”, përpara se të japë dorëheqjen më 10 shtator.
I akuzuar për “sulm seksual” nga gjykatat, ai u pezullua për tre vjet nga çdo aktivitet në lidhje me futbollin nga FIFA (federata ndërkombëtare).
Ky “#MeToo i futbollit spanjoll” pati një ndikim edhe më të fortë pasi futbolli i femrave, si ky edicion i nëntë i Kupës së Botës, po gjeneron entuziazëm në rritje.
– Ofensivë e shpejtë në Nagorni-Karabah –
Më 19 shtator, Azerbajxhani sulmoi Nagorni-Karabahun, një territor separatist me shumicë armene që Baku dhe Jerevani e kanë kundërshtuar për më shumë se tre dekada.
Kjo enklavë malore — e cila shpalli në mënyrë të njëanshme pavarësinë e saj në 1991 pas rënies së Bashkimit Sovjetik, me mbështetjen e Armenisë — ka qenë tashmë skena e dy luftërave midis ish-republikave sovjetike të Kaukazit (nga 1988 në 1994 dhe vjeshtë 2020).
Në 24 orë, autoritetet territoriale, të braktisura nga Jerevani, kapitulluan dhe u arrit një armëpushim. Pas kësaj ofensive të rrufeshme, e cila la gati 600 të vdekur, shumica e 120,000 banorëve u larguan në Armeni, ndërsa Nagorni-Karabah njoftoi shpërbërjen e saj më 1 janar 2024.
Në mesin e nëntorit, Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë (GJND), e sekuestruar nga Jerevani, urdhëroi Bakun të lejonte një kthim “të sigurt” të banorëve të Nagorni-Karabahut.
Negociatat e paqes nuk patën përparim deri në një deklaratë të përbashkët më 7 dhjetor, në të cilën të dy vendet u angazhuan për të marrë “masa konkrete” për “normalizimin” e lidhjeve të tyre. Më 13 dhjetor u zhvillua një shkëmbim i robërve të luftës.
– Një ultraliberal në krye të Argjentinës –
Ultraliberali Javier Milei, 53 vjeç, u bë president i Argjentinës më 10 dhjetor, pas fitores së tij të madhe në zgjedhjet e 19 nëntorit kundër centristit Sergio Massa.
Ky politikan “antisistem” ka nisur terapinë e shokut për ekonominë e tretë më të madhe të Amerikës Latine, në kontrollin e inflacionit rekord dhe në shkurtimet në shpenzimet publike.
Në një sërë masash “emergjente”, qeveria njoftoi një zhvlerësim prej më shumë se 50% të pesos, uljen e subvencioneve për transportin dhe energjinë, si dhe reduktime drastike në shërbimin e lartë civil.
Milei synon përfundimisht të “dollarizojë” ekonominë dhe premtoi gjatë fushatës së tij për të shfuqizuar Bankën Qendrore.
Partia e tij e re, La Libertad Avanza, duke qenë vetëm forca e tretë në dhomën e ulët të Parlamentit, me 38 deputetë nga 257, Milei megjithatë do të duhet të krijojë aleanca për të votuar projektet e tij./ a.jor.
