Pra, u bëmë edhe një komb i teoricienëve të komploteve. Por, duke supozuar se mund të jetë inkurajuese, jemi në shoqëri të mirë. Kjo është të paktën ajo që del nga shifrat krahasuese (me amerikanët, brazilianët, francezët…) të raportuara nga Pierre-André Taguieff në librin “Komplotizmi”.
Francez, i lindur në vitin 1946, Taguieff është një historian i ideve dhe sociolog për një kohë të gjatë. Qasja e tij ndaj një subjekti në evolucion të vazhdueshëm, siç është konspiracionizmi, është pa pasion. Para së gjithash i vetëdijshëm se sa dritëshkurtër, në mos kundërproduktiv, është qëndrimi “progresiv” që e patologjizon teoricienin mesatar të konspiracionit duke e bërë atë të sëmurë (paranojak, skizofren), gjë që e kriminalizon ose e bën budalla atë.
Në realitet, në mos thjesht një “mendim”, konspiracioni është një vizion i botës, i historisë, i pushtetit, i shoqërisë, i cili ka rrënjë shumë të largëta. Ardhja e dixhitales e ka përditësuar, duke shtuar objektiva të reja (globalizimi, Big Pharma, manjatë të teknologjisë së lartë, mjeshtra të Big Data…) në bagazhin e gogolëve atavistë (hebrenj, masonë, financierë kozmopolitanë…).
Pavarësisht se sa i modernizuar në teknika, diskursi konspirativ zbulon një detyrim të pashmangshëm për të përsëritur veten, një paaftësi për t’u rikrijuar. Sidoqoftë, nuk ka dyshim se ardhja e internetit u ka dhënë teorive të konspiracionit jo vetëm një shtysë të re, por mbi të gjitha një rritje sasiore spektakolare, duke zgjeruar zonën e basenit, duke rritur shpejtësinë e përhapjes, aftësinë për bindje.
Profesor Taguieff, siç shkruani ju, rreth mesit të shekullit të nëntëmbëdhjetë retorika konspirative duket se është fiksuar një herë e përgjithmonë. Por cilat janë veçoritë e saj në shekullin XXI?
“Në një nivel të përgjithshëm, vala e fundit e konspiracionit mund të lexohet vetëm si një reagim ndaj globalizimit. Një globalizim që hedh në erë pikat e referencës, i cili relativizon, shkrin siguritë dhe për rrjedhojë përjetohet si një proces provokues ankthi.
Ankthi social pakëson besimin në shpjegimet zyrtare dhe banalizon kulturën e dyshimit, mosbesimit ndaj autoriteteve tradicionale, politike dhe intelektuale. Në internet ushqehemi me narrativa, besime, shpjegime alternative për ngjarjet që na shqetësojnë më shumë, në rrjetet sociale mbretëron një hiper-relativizëm konjitiv. Në këtë kuptim, teoria konspirative bashkëkohore mund të konsiderohet një patologji e demokracisë komunikuese, e cila nuk ka më kufij”.
Megjithatë, në njëzet vitet e fundit, obsesioni i konspiracionit ka marrë konotacione që, vetëm pjesërisht mund të gjurmohen në përhapjen e rrjeteve sociale.
“Diskursi konspirativ diversifikohet duke ndjekur modën e re politike apo kulturore. Së bashku jemi dëshmitarë të një përshpejtimi dhe diferencimi të fenomenit. Rrëfimet klasike konspirative karakterizoheshin nga një strukturë deduktive, ndërsa ato bashkëkohore ecin në mënyrë induktive».
Çfarë do të thotë?
“Teoria tradicionale e konspiracionit zbatonte në realitet një skemë interpretuese të bazuar në besimet shoqërore shpesh me origjinë fetare, për shembull duke parë dorën e padukshme të Satanait prapa rrjedhës së historisë. Nga ana tjetër, teoria e neo-konspiracionit ndërton shpjegime alternative, përgjithësisht false, duke u nisur nga një qëndrim hiperkritik ndaj “versioneve zyrtare” të ngjarjeve. Në sferën e teorisë bashkëkohore të konspiracionit, elementi vendimtar psikosocial është shtrembërimi që ndodh, midis dëshirës për transparencë të theksuar prej një një kulture demokratike që predikon afërsinë, menjëhershmërinë, qartësinë… dhe perceptimit të një logjike të errët, e cila mendohet se drejton ngjarjet që i shpëtojnë një interpretimi racional. Mendimi konspirativ lulëzon në hendekun midis një kërkese për transparencë dhe një realiteti të perceptuar si opak, irracional”.
Teoria e konspiracionit është një kritikë e Fuqive që tani duket se kanë pushtetin. Jo vetëm në regjimet autoritare dhe/ose joliberale – filli Putin-Erdogan-Orbán… – por edhe në demokracitë që ne besonim se ishin solide, siç është rasti Trump. “Populizëm” është një fjalë që duhet përdorur me kujdes, shkakton abuzim. Por a ka afërsi zgjedhore midis politikave populiste dhe teoricienëve të konspiracionit?
“Të dy “izmat” – populizmi dhe konspiracionizmi – e kanë pikënisjen nga një kundërvënie midis Popullit – të mirë, të ndershëm, por të ofenduar – dhe pushtetarëve të padukshëm në thelb të këqij, cinikë, gënjeshtarë, që komplotojnë kundër Popullit, që e dominojnë atë, e manipulojnë, mashtrojnë, shfrytëzojnë. Iluzioni demokratik ruhet duke vënë në skenë një marrëdhënie të drejtpërdrejtë mes liderit dhe popullit. Lideri nuk humbet kurrë një mundësi për të kujtuar origjinën e tij popullore dhe për të nënvizuar se si objektivi parësor i politikës së tij është të ndihmojë të varfërit. Për të delegjitimuar kundërshtarët, për të nisur gjuetinë e shtrigave apo për të justifikuar spastrimet në institucione, lideri nuk heziton të përdorë narrativa konspiracioniste kundër Perëndimit apo “judeo-sionizmit”. Imazhet dhe retorika politike e të ashtuquajturve populizma ushqejnë teoricienët e konspiracionit me një përzierje anti-elitarizmi dhe pakënaqësie ndaj utopive të “demokratizmit””.
Ja pra: konspiracizmi është gjithashtu zhgënjim, një reagim hiper-skeptik ndaj premtimeve të paplotësuara të modernitetit demokratik. Premtimet e emancipimit, barazisë, drejtësisë sociale… A është kjo arsyeja pse teoritë e konspiracionit tërheqin fansat edhe në të majtë?
“Në sytë e atyre që janë bërë mosbesues ndaj narrativave të mëdha të çlirimit, rrjedha e historisë duket gjithnjë e më pak e kuptueshme. Teoria e konspiracionit bën të mundur që në mënyrë imagjinare t’i shpëtojmë këtij zhgënjimi, kësaj ndjenje tradhtie dhe i jep zë inatit që lind prej saj”.
Konspiracionisti është një anti-elitar, por i një lloji shumë të çuditshëm. Përkundrejt të vërtetave zyrtare të ushqyera, ai e konsideron veten si magazinë e një dijeje thuajse nismëtare, ezoterike, e cila i lejon të shohë prapa asaj që duket…
“Rrëfimet konspirative vihen në lëvizje nga nevoja për të gjetur një rend pas ngjarjeve. Kjo është për t’i shpëtuar ankthit të shkaktuar nga një botë e perceptuar si kaotike. Zhgënjimi ose armiqësia ndaj shpjegimeve zyrtare çon në pakënaqësi dhe prodhon dyshime sistematike. Ky dyshim e regjistron personin që e mbart atë në një lloj aristokracie shpirtërore që e forcon ose i rikthen vetëvlerësimin. Kështu, konspiracionisti i jep vetes një shenjë dallimi kognitiv, atë të ekspertit alternativ.
Një lloj i zgjedhuri.
“Ndjenja unike duket të jetë një faktor i rëndësishëm në respektimin e pikëpamjeve konspirative. Duke qenë i kënaqur të dijë atë që të tjerët nuk e dinë, teoricieni i konspiracionit ndahet nga tufa e njerëzve syleshë që pranojnë në mënyrë pasive shpjegimet zyrtare”.
Teoricieni i konspiracionit paralajmëron, akuzon, dënon. Por a dëshiron vërtet t’i zbërthejë komplotet që denoncon apo preferon t’i mbajë ato të errëta, midis luksit dhe të papriturës, në mënyrë që të përjetësojë misterin e tyre?
“Në fakt, është e mundur të mendohet se, pavarësisht pretendimeve për çmitizim, teoricienët e konspiracionit mbeten të lidhur mbi të gjitha me besimin e tyre. Është një besim që i jep kuptim jetës së tyre”.
Teoria e konspiracionit është një mënyrë për të rimagjepsur botën, një shtrirje e të menduarit mitik, një magji po deshët?
“Pjesërisht po, por është edhe pasqyrim i një realiteti historik dhe shoqëror ku funksionimi i zakonshëm i politikës është ai i ekuilibrit të pushtetit dhe i luftës për pushtet. Përpjekje që nënkupton veprime pak a shumë sekrete për prodhimin e konsensusit, për të diskredituar apo manipuluar kundërshtarët”.
Eshtë risi?
“Jo. Por komplotet e rreme nuk duhet të na bëjnë të harrojmë se ka edhe të vërteta. Dhe çështja bëhet edhe më e ndërlikuar nëse mendojmë se shpesh, në konspiracione reale, komplotistët përdorin si armë komplote fiktive. Me pak fjalë, teoria e konspiracionit mund të bëhet një mjet në duart e komplotistëve të vërtetë.
Ju shkruani se metoda më efektive për të luftuar konspiracizmin “është kritika e ftohtë çmitizuese, e cila konsiston në refuzimin e tezës së konspiracionit pa sulmuar mbështetësit e tij”. Por a ka ndonjë mënyrë për të folur me teoricienin e konspiracionit apo është humbje kohe?
“Shumë konspiracionistë në fakt mund të konsiderohen si psikopatë ose sociopatë, njerëz me të cilët është e pamundur të hysh në një dialog bazuar në argumente racionale dhe të dhëna objektive. Le të shtojmë se, sipas studimeve të ndryshme, ata që besojnë në një teori të caktuar konspirative priren të besojnë edhe në shumë teori të tjera të të njëjtit lloj. Jo vetëm kaq. Studimet na tregojnë gjithashtu se teoritë e konspiracionit besohen kryesisht nga vetë personat që janë të prirur të komplotojnë ose të jenë pjesë e komploteve. Tipa që për këtë arsye duket se projektojnë dëshirën e tyre konspirative tek të tjerët. Shkurt, kur një individ mendon se “po komplotojnë”, ai thotë edhe “në vend të tyre, do të bëja të njëjtën gjë”.
A është ajo që psikanaliza e quan “identifikimi me agresorin”?
“Konspiracionisti imagjinon të jetë pjesë e një elite njohëse, por në këtë mënyrë ai përshtatet në një komunitet besimtarësh, të cilët, duke iu përmbajtur të njëjtave teori, karakterizohen nga një konformizëm i fortë ideologjik grupi. Ky sektarizëm, ky dogmatizëm e bën dialogun të parealizueshëm”. / Il Venerdi – Bota.al
