Artistja Duffeyz dhe autorja Adelina Gashi, të dyja kosovare-zvicerane, flasin për anulimin e Alba Festivalit, krizat e identitetit – dhe pse vegeta i përket specialitetit zviceran Rösti
Artistja e re zvicerane-kosovare Duffeyz, shkurt Duff, është ngopur me të folurit e vazhdueshëm për komunitetin shqiptar, por rrallë herë me të. Në temën e saj të diplomës për Universitetin e Arteve të Cyrihut, një seri interneti me tre pjesë, ajo foli me shqiptarët në Zvicër për refuzimin, diskriminimin dhe përkatësinë. Autorja e revistws zvicerane “Annabelle”, Adelina Gashi, e cila edhe vetë ka një histori të migrimit kosovar, është takuar me Duffeyz për një intervistë.
Adelina Gashi: Festivali Alba duhej të zhvillohej në shtator, festivali më i madh i muzikës shqiptare në Zvicër. Për shkak se miratimi erdhi shumë vonë, organizatorët e anuluan ngjarjen përsëri të premten e kaluar. Autoritetet e Cyrihut ishin kritikuar që më parë – ata do të zhgënjejnë popullsinë shqiptare në Zvicër me qëndrimin e tyre hezitues. Ajo që ndodhi pas anulimit të edicionit të sivjetshëm ishte çmenduri: komentet ksenofobike ranë në rrjetet sociale nga njerëzit që shprehnin lehtësimin e tyre që eventi u anulua. Në të njëjtën kohë, SVP-ja e të gjithë njerëzve ishte e indinjuar për këtë – pasi partia kishte bërë fushata kundër popullatws shqiptare në Zvicër për vite me radhë – dhe e përdori refuzimin për qëllimet e veta për të qëlluar kundër qeverisë së majtë të gjelbër në Cyrih. U ndjeva e goditur në kokë. Si e përjetuat debatin?
Duffeyz: Për mua, sjellja e autoriteteve ishte një shenjë se komuniteti shqiptar në Zvicër nuk po merret parasysh, ose të paktën jo mjaftueshëm. Më dukeshin tronditëse komentet në internet – përdorues që shkruanin se duhet thjesht të festojmë festivalin në Shqipëri. Thjesht tregon se këta njerëz nuk kanë asnjë ide për ne. Ndryshe do ta dinin se shumica e shqiptarëve në Zvicër vijnë nga Kosova dhe jo nga Shqipëria. Në fakt më motivoi të vazhdoj dhe të mos ndalem vetëm në tre episodet. Nevojitet më shumë punë edukative.
Adelina Gashi: Le të flasim për tezën tuaj. Në seritë e internetit ju flisni me të rinj shqiptarë në Zvicër. Pse vendosët të merreni me komunitetin shqiptar për punimin tuaj të diplomës?
Duffeyz: Unë u rrita në një periferi në Zvicrën lindore, kishte vetëm tre zviceranë në klasën time të shkollës së mesme. Vetëm më vonë kuptova se jam rritur në një lloj shoqërie paralele. Bota ime ndryshoi plotësisht kur fillova praktikën time. Aty papritmas ndodhi anasjelltas: isha e vetmja e huaj në klasën time. Gjithmonë e kam menduar veten – kjo tingëllon marrëzi tani – se zviceranët vlejnë më shumë se të huajt. Unë gjithmonë e kam ulur veten.
Adelina Gashi: Racizmi i brendshëm – shumë njerëz me prejardhje migrimi janë të njohur me të. Nuk është imun ndaj tregimeve të tilla siç përshkruani ju. Ose të paktën duhet shumë punë reflektimi për t’u shkëputur prej tij.
Duffeyz: Pikërisht. Përvoja ime shpesh nuk është kuptuar. Kishte një fazë kur e binda veten se nuk jam si shqiptarët e tjerë. Sot e di: Kjo është sigurisht marrëzi. Unë jam si gjithë shqiptarët e tjerë! Megjithatë, për një kohë të gjatë kam vuajtur nga kjo turbullirë e brendshme e të mos diturit se ku bëja dhe ndjeva një nevojë të madhe të flisja për këtë vuajtje.
Adelina Gashi: Nga doli seriali juaj në ueb.
Duffeyz: Vura re se vuajtja që na ka ndodhur nuk është dokumentuar apo përpunuar. Mbi të gjitha, vura re se sa të ngulitura janë klishetë ndonjëherë raciste në mendjet e shoqërisë zvicerane. Por nuk ishte qëllimi im të denoncoja të tjerët. Nuk dua të vazhdoj të luaj rolin e viktimës. Për mua, kjo punë ishte një mënyrë pothuajse terapeutike për të përballuar traumën që përjetova duke u rritur mes dy botëve. Ishte tepër e rëndësishme për mua të kuptoja se nuk jam i vetmi që kam vuajtur. Ishte vetëm ky realizim që e bëri përvojën time reale në kokën time.
Adelina Gashi: Unë e shoh veten në shumë nga ato që thua. Ishte e njëjta gjë për mua – si adoleshente nuk doja të pranoja origjinën time dhe u distancova prej saj. Ishte një mekanizëm mbijetese sepse mikroagresionet e vazhdueshme dhembin. Në komunitetin ku unë u rrita, ishim një nga tre familjet shqiptare. Në atë kohë, mendova se ishte më e zgjuar të konformohesha sesa të duhej vazhdimisht të shpjegoja origjinën time dhe tjetërsinë time. Por në një moment kuptova se nuk mund ta fshija origjinën time. Ajo gjithmonë ka luajtur një rol. Ai luajti një rol në mënyrën se si mësuesit e mi më trajtuan dhe më vonë: çfarë mundësish pune kisha; emri im mund të vendoste nëse do të gjeja një punë apo jo.
Duffeyz: Gjithmonë më është dashur t’i dëgjoj mësuesit e mi: Pse nuk bëni një stazh me pakicë ose tregtar? Unë thjesht e dija: kjo nuk është mënyra ime. Doja të ndiqja një karrierë krijuese. Mësuesit më paralajmëruan se nuk do t’ia dilja me diplomën e shkollës së mesme. Gjithsesi gjeta një praktikë. Tronditja erdhi pas vitit të parë të trajnimit: mësuesi më la të dështoja. Kur i rezistova vlerësimit, shefi im në atë kohë mësohet të ketë thënë: “Duhet të bëjmë kujdes, përndryshe ajo do të vijë me familjen e saj të ndyrë turke”. Ishte hera e parë që kuptova: urrejtja ndaj nesh nuk ndodh vetëm në media, ajo ndodh edhe në jetën reale. Më prek edhe mua. Por nuk doja të dorëzohesha dhe më në fund gjeta një praktikë të re si teknik mediatike, të cilën më pas e kalova. Vendosa që refuzimi nuk do të më pengonte të ndjek ëndrrat e mia. Sot mund të them se kam një diplomë universitare nga ZHdK. M’u përplasën disa dyer në fytyrë, rruga ime nuk ishte e lehtë. Atëherë mendoja se nuk po punoja mjaftueshëm, nuk isha mjaftueshëm i talentuar. Sot e di që nuk kisha të njëjtat parakushte.
Adelina Gashi: Ju e adresoni urrejtjen ndaj komunitetit shqiptar në media. Mendoj se profesionistët e medias kanë një përgjegjësi të madhe kur bëhet fjalë për menaxhimin e narrativave, por kjo ende nuk njihet sa duhet në peizazhin mediatik zviceran. Në vend të kësaj, stereotipet ende riprodhohen në shumë raporte.
Duffeyz: Unë dhe miqtë e mi shqiptarë qeshnim me artikujt ksenofobikë për shqiptarët. Derisa më në fund kuptova se shumë njerëz në të vërtetë mendojnë kështu. Nuk është çudi – raportet e mediave janë shpesh referenca e tyre e vetme. Në jetën reale, këta njerëz nuk kanë pasur kurrë asgjë me ne.
Adelina Gashi: Mes stereotipeve të gruas shqiptare me historinë e suksesit që e bëri atë dhe tani është kryemjeke, dhe shqiptarit kriminel që thuhet se ka vjedhur, duket se nuk ka asnjë mes në portretizimin mediatik. Për serinë tuaj të internetit ju portretizoni të rinj që thjesht nuk përshtaten me këto klishe. Si ishin reagimet ndaj tij?
Duffeyz: Komentet ishin shpërblimi që shpresoja për punën time. Kam marrë shumë mirënjohje që i dhashë komunitetit një zë. Dikush më shkroi: Ke bërë gjëra të mëdha për ne. Kjo pjesë e shoqërisë që unë kam portretizuar zor se zë vend në media dhe nuk shihet. Ose e ke arritur dhe ua tregove të gjithëve ose bie në të çara. Këto ekstreme janë pjesërisht përgjegjëse për krizën e identitetit në të cilën gjenden kaq shumë shqiptarë në Zvicër. Ne vazhdimisht duhet të dëshmojmë se jemi të mirë, se i përkasim këtu. Për t’u përkasuar, na kërkohet të distancohemi nga origjina, të jemi më të mirë se të huajt e tjerë. Por një zvicerani nuk i është dashur kurrë të provojë se është një zviceran i mirë. Një moment domethënës që e zbuloi këtë ishte afera e shqiponjës dykrenore.
Adelina Gashi: Si?
Duffeyz: Sapo t’i drejtoheni origjinës tuaj, gjë që e bëri Granit Xhaka me gjestin e tij, do të kritikoheni. Njerëzit që nuk kanë qenë kurrë të shtypur apo të persekutuar për shkak të përkatësisë së tyre etnike, nuk e kuptojnë se çfarë do të thoshte shqiponja dykrenore për ne në atë kohë. Sigurisht që është një gjest i ngarkuar politikisht. Por kjo nuk do të thoshte se ishte antizviceran apo e bënte Xhakën më pak zviceran. Në fakt, ishte dëshmi e një integrimi të suksesshëm. Më lejoni ta them ndryshe: pse do të stresonte dikë nëse spërkas vegeta mbi specialitetin zviceran Rösti ? Shkojnë të dyja bashkë. Për shembull, shpesh më duhet të dëgjoj se nuk jam një shqiptare tipike.
Adelina Gashi: Pse?
Duffeyz: Vetëm fakti që kam studiuar dizajn si shqiptar shkatërron botëkuptimin për shumë njerëz. Sikur të ishte joshqiptare të interesohesh për artin dhe dizajnin. Të mohohet të jesh shqiptar. Njerëzit që reagojnë kështu, në fakt thjesht po tregojnë se të qenit shqiptar ka konotacione negative për ta.
Adelina Gashi: Çfarë duhet që kjo të ndryshojë?
Duffeyz: Mendoj se ndihmon në thyerjen e paragjykimeve duke u shtrirë te të tjerët dhe duke i ndihmuar ata të na kuptojnë. ju ftoj për çaj. Kjo kërkon gjithashtu hapje nga komuniteti ynë.
Adelina Gashi: Por a është vërtet kjo puna jonë?
Duffeyz: Nëse duam të përparojmë, po. Unë dua të jem ndryshimi që dua.
Adelina Gashi: Politikanja e SP-së Ylfete Fanaj fitoi zgjedhjet për këshillin e qeverisë së Luzernit në maj. Zgjedhja e saj ishte një moment historik. Ajo është gruaja e parë zvicerane me një histori migrimi nga Kosova që hyn në një qeveri kantonale. E mbani mend atë që ju shkoi në mendje kur mësuat për zgjedhjen e saj?
Duffeyz: Unë bëhem pak patriot në momente të tilla. Por mbi të gjitha identifikohem me një person të tillë, sepse ndoshta edhe ajo nuk e kishte të lehtë dhe duhej të luftonte po aq fort sa unë. Njerëz të tillë u jam mirënjohës për këmbënguljen e tyre.
Adelina Gashi: Zgjedhja e Fanajt ndoshta është shenjë se po ndryshon diskursi? Se kemi arritur një shikueshmëri të re?
Duffeyz: Mendoj se ka ende nevojë për më shumë përfaqësim. Mendoj se është turp që shumë shqiptarë në Zvicër nuk marrin pjesë, ose vetëm pak, në ngjarjet politike, edhe pse kanë pasaportë zvicerane.
Adelina Gashi: E keni idenë pse është kështu?
Duffeyz: Unë dhe familja ime morëm pasaportën zvicerane në atë kohë për të qenë të lirë. Të mund të udhëtosh në Kosovë në çdo kohë dhe të mos kem zë në Zvicër. Dyshoj se në të njëjtën mënyrë mendojnë edhe shumë shqiptarë të tjerë në Zvicër. Dhe ky është një problem. Do të doja të shihja më shumë pjesëmarrje politike nga komuniteti shqiptar.
