Për familjet që ende kërkojnë njerëzit e tyre të dashur që u zhdukën në Sarajevën e kohës së luftës, 30-vjetori i fillimit të rrethimit të kryeqytetit është një kujtim i dhimbshëm se tre kanë kaluar tre dekada shpresë dhe ankth.
Sanida Djulepa ishte 18 vjeçe kur shpërtheu lufta dhe këtë vit do të bëhen 30 vite që kur i morën në orët e para të mëngjesit babain e saj, avokat Fikret Dzindo.
“Ai ishte një shpirt i mirë dhe i butë. Mendoj se ai ishte babai më i mirë në botë”, kujton Djulepa. “Ai na realizoi të gjitha dëshirat që mundte mua dhe motrës time.”
Sipas Djulepës, dy të dehur erdhën dhe e morën babanë e saj më 2 gusht 1992, duke i thënë se po e merrnin në pyetje.
“Ai thjesht më pa me sy të trishtuar dhe nuk tha asgjë. E di se çfarë kishte veshur. Kishte veshur xhinse, një këmishë të verdhë Lacoste, një xhaketë xhins dhe një pulovër gri me kopsa poshtë xhaketës. Kështu ishte veshur kur u largua”, tha ajo.
Nëna e saj, të cilën Djulepa e përshkroi si një grua me flokë kafe të kuqërremtë, u thinj brenda natës.
“Ajo nuk ka qenë kurrë më e njëjta. Mendoj se edhe tani ajo jeton vetëm për ne dhe për momentin kur ndoshta do të marrë ndonjë informacion për të”, tha ajo.
Në ditët në vijim, nëna e saj u përpoq të zbulonte se çfarë i ndodhi, por pa sukses. Familja nuk ka marrë asnjë lajm që atëherë dhe eshtrat e tij nuk janë gjetur kurrë.
“Për ne, ai nuk ka vdekur. Thjesht na e morën dhe ai është diku… Më vjen keq që nuk mund ta varrosim”, tha Djulepa me lot në sy.
Gjithsej 1,548 njerëz u zhdukën në Sarajevë gjatë rrethimit që filloi në prill 1992. Sipas Institutit të Personave të Zhdukur të Bosnjës dhe Hercegovinës, 498 prej tyre ende nuk janë gjetur.
Në komunën e Novo Sarajevës, ku ndodhet lagjja Grbavica, janë zhdukur 281 persona. Vazhdojnë kërkimet për 107 prej tyre.
Veselin “Batko” Vlahoviç, një luftëtar paraushtarak serb i Bosnjës i njohur si “Përbindëshi i Grbavicës” për shkak se ai zhvilloi një fushatë vrasjesh, përdhunimesh dhe grabitjesh në lagje në vitin 1992, u dënua me 42 vjet burg nga gjykata shtetërore për krime përfshirë zhdukjet me forcë.
“Të lutem, kujdesu për fëmijët tanë”
Nedzib Behluloviç me një nga fëmijët e tij. Foto kortezi e familjes Behluloviç.
Në korrik të vitit 1992, Nedzib Behluloviç jetonte me familjen e tij në atë që atëherë quhej Rruga e Leninit në Grbavica, kur u zhduk pa lënë gjurmë.
Gruaja e tij Razija Behluloviç kujton se ushtarët i thanë familjes dhe fqinjëve të saj atë ditë të dilnin nga banesat e tyre dhe morën midis 200 dhe 250 gra, fëmijë dhe burra dhe i çuan drejt qendrës tregtare në Grbavica. Teksa po kalonin rrugën, ndaj tyre u qëlluan dhe bashkëshorti i saj u plagos rëndë.
Behluloviç tha se atij i dolën zorrët në trotuar dhe se ajo po përpiqej t’ia fuste brenda dhe t’i fshihte në mënyrë që tre fëmijët e saj të vegjël të mos i shihnin. Vajza e saj më e vogël ishte gjashtë vjeçe në atë kohë.
Ajo arriti ta çonte atë në qendrën shëndetësore, ku iu bë një transfuzion gjaku.
“Ai po më thoshte: ‘Të lutem, kujdesu për fëmijët tanë. Të lutem, kujdesu për fëmijët tanë,” tha Behluloviç.
Asaj iu tha se burri i saj duhej të dërgohej në një spital në qytetin e afërt të Pales. Ajo nuk e pa më kurrë.
“Kam jetuar me të dhe kemi pasur një martesë të mrekullueshme për më shumë se 12 vjet. Ai ishte një qenie njerëzore e mrekullueshme që nuk e ngriti kurrë zërin me mua apo me fëmijët tanë. Ishte i gjatë, i pashëm, me të vërtetë i pashëm… Të gjithë e donin”, tha ajo.
Ajo shpjegoi se “iu afrua të gjithëve” që mund të dinin diçka për atë që i ndodhi, por kurrë nuk mori vesh asgjë.
“Gjatë këtyre 30 viteve askush nuk më ka telefonuar me ndonjë informacion, apo më ka ftuar në identifikim, asgjë. Nuk ka pasur asnjë gjurmë të tij”, tha ajo.
Pavarësisht kësaj, ajo nuk i ka hequr shpresat se do t’i gjejë eshtrat e burrit të saj.
“Ndonjëherë ëndërroj që ai të vijë në derën time që ta shoh. E di që ai nuk është gjallë. E di këtë, sepse pas kaq vitesh do të na kontaktonte nëse do të ishte gjallë”, tha ajo.
“Do të doja ta gjeja, ta varrosja.”
“Besoj se do ta gjejmë një ditë”
Zahid Pandziç me familjen e tij në vitin 1981. Foto kortezi e familjes Pandziç.
Kur Zahid Pandziç u zhduk në qershor 1992 në Sarajevë, ai ishte 38 vjeç. Djali i tij Aldiani tani është më i madh se babai i tij kur u zhduk.
Aldian Pandziç kujtoi se babai i tij punonte për një kompani të quajtur Energoinvest dhe se ai, vëllai dhe motra e tij dhe ai mezi priste që ai të kthehej në shtëpi çdo ditë.
“Ai nuk vinte kurrë në shtëpi pa na sjellë ndonjë ëmbëlsirë. Ishte gjithmonë problem se si të ndanim një qese me ëmbëlsira mes nesh dhe se kush do të merrte një ëmbëlsirë më shumë atë ditë”, tha Pandziç.
Ai kujtoi gjithashtu se si babait të tij i pëlqente të luante kitarë dhe e zinte gjumi me zhurmën e muzikës së tij në fund të çdo dite.
Ditën që u zhduk, babai i tij u mor nga shtëpia e tyre në lagjen Nahorevo në komunën Centar të Sarajevës për t’u marrë në pyetje në spitalin psikiatrik Jagomiri, i cili sipas djalit të tij përdorej si post komandë ushtarake në atë kohë.
Xhaxhai i tij gjithashtu u mor për t’u marrë në pyetje dhe u zhduk, dhe ishte në listën e të zhdukurve derisa eshtrat e tij u gjetën në vitin 1999. Megjithatë, eshtrat e babait të tij nuk janë gjetur kurrë.
Pandziç shpjegoi se, ndryshe nga shumë familje që nuk kanë informacion për të dashurit e zhdukur, familja e tij ka mësuar se Zahidi është vrarë. Atyre u është thënë gjithashtu për vendndodhjet e mundshme ku mund të jenë varrosur eshtrat e tij.
Ata i kanë kërkuar disa herë eshtrat e tij, por ende nuk kanë pasur sukses. Megjithatë, ata nuk kanë ndërmend të dorëzohen.
“E gjejmë shpresën tonë te dëshira jonë për të varrosur babanë tonë aty ku i takon”, tha Pandziç. “Kam besim se do ta gjejmë një ditë.”
Pandziç dëshmoi në gjyqin për krime lufte të Goran Sariç, i cili ishte një shef policie serb i Bosnjës gjatë rrethimit të Sarajevës. Sariç u akuzua për krime kundër burrave që u mbajtën në spitalin psikiatrik të Jagomirit, duke përfshirë zhdukjen e Zahid Pandziçit. Megjithatë, ai u lirua nga akuzat.
Instituti i Personave të Zhdukur të Bosnjës dhe Hercegovinës tha se gjatë luftës, 70 persona u zhdukën nga komuna Centar dhe kërkimi për 37 prej tyre vazhdon.
Por me kalimin e kohës, gjetja e personave të mbetur ende të zhdukur nga lufta po bëhet edhe më e vështirë. Pandziç i bëri thirrje kujtdo që ka ndonjë informacion të kontaktojë autoritetet, nëpërmjet ndërmjetësve ose në mënyrë anonime përmes telefonit.
“Kjo është lutja ime e vetme, sepse e di se çfarë po kalojnë ata si ne që kërkojmë të afërmit tanë të zhdukur”, tha ai./birn/
Rruga Press
