Historia e harruar e punëtorëve stinorë shqiptarë të Kosovës tregon shumë edhe për Zvicrën
Rreth orës 15 të datës 5 maj 1980, Rahim Shehu bëhet “ausllander”. Shehu – 26 vjeç, i dobët, me pamje të turpshme – zbret nga treni që e çoi në Zvicër. Platforma 3, stacioni Ziegelbrücke, Kantoni Glarus. Në dorë mban një çantë me një palë pantallona, një këmishë, këpucë dhe të brendshme.
Shehu nuk ka në plan të qëndrojë gjatë. Ai dëshiron të punojë në Zvicër maksimumi tre vjet. Dhe pastaj të kthehet në Kosovë. Por gjërat shkojnë ndryshe.
Sot ai jeton në Kantonin e Cyrihut, në shtëpinë e tij. Rruga për të arritur atje ishte e gjatë – dhe jo e planifikuar në atë mënyrë.
Shehu është një nga mesatarisht 50 000 punëtorë stinorë nga ish-Jugosllavia që vinin në Zvicër çdo vit në vitet 1980. Shumica ishin shqiptarë nga Kosova. Ata ishin të njohur sepse merrnin më pak paga se italianët dhe spanjollët – dhe sepse ishin më të qetë. Ndërkohë që italianët dhe spanjollët luftonin për të drejtat e tyre dhe bashkimin familjar, punëtorët stinorë nga Jugosllavia qëndrojnë të heshtur dhe mbajnë veten. Fillimisht, familjet i lënë në shtëpi.
Ata janë të padukshëm për popullatën zvicerane. Kjo ndryshoi vetëm në vitin 1998, kur shumë nga punëtorët stinorë papritmas shfrytëzuan të drejtën e tyre për bashkim familjar gjatë luftës në Kosovë. Tani ato perceptohen nga zviceranët: si problem.
Sot në Zvicër jetojnë më shumë se 200 mijë persona me origjinë shqiptare. Historia e Rahim Shehut dhe familjes së tij është edhe historia e një diaspore që është ndër më të mëdhatë në Zvicër. Është një histori që pothuajse nuk është treguar deri më sot.
Babai Rahimi: Fundi i një ëndrre
Rahim Shehu ka lindur në vitin 1954 në një fshat afër qytetit të Ferizajt në Kosovë, jo shumë larg kufirit me Maqedoninë e Veriut. Ai ka pesë vëllezër, një motër dhe një tjetër të vogël. Vëllezërit përdornin gomarë për të tërhequr dru dhe gurë poshtë malit për t’i shitur në qytet. Familja jeton në varfëri. Shehu studion për drejtësi për një vit. Por ai kërkon më kot një punë. Kriza ekonomike në Jugosllavi po godet rëndë rajonin e Kosovës.
Një kushëri i tregon Shehut për një vend me male të larta dhe me paga të mira. Mund t’i gjente një punë atje, thotë kushëriri. Vendi quhet Zvicër. Për 1 500 franga do t`i siguronte leje pune si punëtor stinor. Shehu është dakord.
Më 3 maj 1980, ai u largua nga vendlindja dhe nuk e kishte idenë se çdo gjë do të ishte ndryshe herën tjetër kur ta shihte. Ai udhëton për në Zvicër nëpërmjet Beogradit. Qindra punëtorë të tjerë stinorë janë ulur në tren. Të gjithë shpresojnë të kthehen së shpejti me xhepa plot para, falë të cilave mund të ndërtojnë një të ardhme në Kosovë.
Përderisa Shehu dhe burrat janë në tren, presidenti jugosllav Tito vdes në një spital në Lubjanë. Është fillimi i fundit të Jugosllavisë. Dhe fillimi i fundit të ëndrrës së Rahim Shehut për një të ardhme në Kosovë.
Kur Shehu shkeli për herë të parë në tokën zvicerane në Komunën e St. Gallenit, Buchs, Sehu do të duhej të tregonte pasaportën dhe vizën, ndërsa edhe bagazhi do t`i kontrollohej. Do të vijojë kontrolli shëndetësor. Shehu merr një copë mish dhe bukë nga zyrtarët zviceranë. Pastaj thirret emri i tij. Gjoksi i tij do të rrezatohet me rreze X duke kërkuar shenja të tuberkulozit.
Shehu sheh burra të tjerë që duhet të kthehen në kufi. Gjashtë orë më vonë ai mori rezultatin: ai është i shëndosjë dhe mund të vazhdojë udhëtimin e tij për në Kantonin e Glarus, në Ziegelbrücke, ku do të merret nga tjetërkush.
Në platformë, Shehu sheh një grua me flokë bjonde të errëta deri në supe dhe një tabelë kartoni që shkruan “Shehu”. Emri i gruas është Annemarie Zweifel, ajo është e ve dhe pronare e një punëtorie sharrash në Ennenda afër Glarusit. Annemarie e pret me të qeshur duke i hequr shqetësimet kur e sheh Shehun. Ajo e imagjinonte punëtorin ndryshe, më të fortë. Rahim Shehu është punëtori i parë stinor që punësohet nga Annemarie. Ajo flet shumë me të, ai nuk kupton asnjë fjalë.
Kur Rahim Shehu rikthehet sot në stacionet e jetës së tij në Zvicër, kujton çdo detaj: platformën në të cilën mbërriti. Modeli i flokëve që mbante Annemarie. Bukën e mishit që e hëngri për drekë. “Kurrë nuk harroj, kurrë nuk harroj”, thotë ai çdo herë.
Zonja Annemarie e çonte në banesën e tij me një veturë të vogël ngjyrë argjendi dhe prej andej në sharrë çdo mëngjes dhe në mbrëmje, kujton ai. Ajo i blen një dyshek, së shpejti i organizon një dhomë më afër sharrës dhe vite më vonë do të marrë edhe vëllain e tij në mes të natës në kufirin në Lindau, kur ai arrestohet atje për shkak të një gjobe të papaguar për punë ilegale, shkruan “Tagesanzeiger”m transmeton portali Shtegu.com.
Shehu thotë për Annemarie, e cila që atëherë ka ndërruar jetë, se ajo ishte si një nënë e dytë për të. Ai e quante atë “Zonja Zëeifel” dhe kur nuk e kishte thirrë me emër.
Në sharrën e znj. Annemarie, Shehu tërhiqte trungje mbi një rampë për te sharrat. Kur kolegët e përfundonin punën në ora 17.00, Shehu qëndronte në punishte dhe lyente dyer dhe korniza dritare deri në orën 23.00.
Zviceranët fitonin nga 20 franga në orë. Shehu merrte vetëm 9 franga. Ai ishte i lumtur që mund të punonte jashtë orarit. Atij i duheshin paratë për familjen e tij në Kosovë dhe për të paguar borxhin që i kishte kushëririt për lejen e punës. I paguante 300 franga në muaj për gati gjashtë muaj. Pjesën tjetër të parave i ruan në një valixhe për t’i marrë me vete në Kosovë për Krishtlindje.
Në Zvicër ha kos frutash për herë të parë dhe një herë, për drekë, pothuajse një kanaçe me ushqim për mace. Një koleg e ndalon: “Shehu, kjo është për mjau-mjau”. Një tjetër ndan me të mollën e tij.
Kur Rahim Shehu flet për të kaluarën, për shefin e tij, për kolegët e punës, ai gjithmonë thotë: “Të gjithë janë njerëz të mirë, të mirë. Kurrë nuk i harroj”.
Shehu aspak nuk i kritikon zviceranët – as për faktin se ai fitonte më pak se ata, as për faktin se për të nuk paguhej asnjë AHV prej vitesh. Dhe gjithashtu jo për faktin se policia e emigracionit ia vështirësoi marrjen e lejeqëndrimit B. Pas gjashtë vitesh në Zvicër, ai më në fund e merr atë kur Annemarie garanton për të dhe siguron se ajo do të ketë gjithmonë punë për të.
Nëna Lidia: një grua ekzotike në Zvicër
Rahim Shehu u martua në vitin 1979 – një vit para se të shkonte në Zvicër si punëtor stinor. Martesa u organizua nga prindërit. Ai e sheh gruan e tij për herë të parë në ditën e dasmës. Ajo quhet Lidia dhe është e guximshme.
Kur Shehu shkon në Zvicër, ajo e ndjek atë – kundër dëshirës së prindërve të tij. Edhe ajo dëshiron të punojë në këtë vend shumë të lavdëruar. Ajo mbërrin në Glarus më 1 gusht 1980. Flamujt zviceranë valëviten nga ballkonet dhe zjarret ndizen nga shpatet.
Shpërthejnë fishekzjarre. Zvicra feston, Lidia mërzitet. Ajo ka nostalgji për vendlindjen.
Në fshat, Lidia Shehu – 23 vjeçe, me flokë të shkurtra gështenjë dhe një e qeshur e ashpër – është “myslimane”. Ajo shihet me dyshim nga vendasit dhe e përbuzur nga bashkatdhetarët e saj, punëtorët e tjerë stinor. Në Zvicër në vitet 1980 ajo është ekzotike. Burrat janë larguar nga Ballkani në kërkim të punës që nga vitet 1960. Nga ana tjetër, për gratë nuk është kështu. Ato duhet të kujdesen për prindërit, gjyshërit dhe fëmijët në shtëpi.
Lidia Shehu është kosovarja e parë në kanton. Një punonjës i komunës e përshkruan atë si një jugosllave. “Jo, kosovar, u përgjigja. Unë nuk jam jugosllav”. Prej atëherë, zyrtarët gjithmonë i përshëndetën në fshat me fjalët: “Përshëndetje, kosovar”.
Në Zvicër në vitet 1970 dhe 1980 nuk kishte asnjë interes politik për njerëzit nga Kosova dhe ata pothuajse nuk vëreheshin. Në ndryshim nga italianët, spanjollët dhe kurdët, me të cilët shumë zviceranë kanë zhvilluar një marrëdhënie ambivalente. Ata kanë frikë si të huaj dhe në të njëjtën kohë romantizojnë kulturën e tyre jugore.
Lydia Shehu me burrin e saj ka pesë fëmijë në Zvicër, kujdeset për fëmijët, shtëpinë dhe punon. Gjatë ditës ajo qep jorgan dhe këllëf jastëku në fabrikën e shtratit Schläpfer në Glarus. Në mbrëmje ajo pastron në një restorant.
Kur Shehu shkon në Zvicër, ajo e ndjek atë – kundër dëshirës së prindërve të tij. Edhe ajo dëshiron të punojë në këtë vend shumë të lavdëruar. Ajo mbërrin në Glarus më 1 gusht 1980. Flamujt zviceranë valëviten nga ballkonet dhe zjarret ndizen nga shpatet. Shpinë fishekzjarre. Zvicra feston, Lydia vajton. Ajo është mall për shtëpinë.
Në fshat, Lydia Shehu – 23 vjeçe, me flokë të shkurtra gështenjë dhe një e qeshur e ashpër – është “myslimane”. Ajo shihet me dyshim nga vendasit dhe e përbuzur nga bashkatdhetarët e saj, punëtorët e tjerë sezonalë. Në Zvicër në vitet 1980 ajo është ekzotike. Burrat janë larguar nga Ballkani në kërkim të punës që nga vitet 1960. Nga ana tjetër, për gratë nuk është kështu. Ata duhet të kujdesen për prindërit, gjyshërit dhe fëmijët në shtëpi.
Lidia Shehu është kosovarja e parë në kanton, transmton më tej portali Shtegu.com. Një punonjës i komunës e përshkruan ate si një jugosllave. “Jo, jo, jam kosovare, i përgjigjet ajo. Unë nuk jam jugosllave”. Prej atëherë, zyrtarët gjithmonë e përshëndetnin në fshat me fjalët: “Përshëndetje, kosovare”.
Në Zvicër në vitet 1970 dhe 1980 nuk kishte asnjë interes politik për njerëzit nga Kosova dhe ata pothuajse nuk vëreheshin. Për ndryshim nga italianët, spanjollët dhe kurdët, me të cilët shumë zviceranë kanë zhvilluar një marrëdhënie ambivalente. Ata kanë frikë si të huaj dhe në të njëjtën kohë romantizojnë kulturën e tyre jugore.
Lidia Shehu me burrin e saj ka pesë fëmijë në Zvicër, kujdeset për fëmijët, shtëpinë dhe punon. Gjatë ditës ajo qep jorgan dhe këllëf jastëku në fabrikën e shtretërve Schläpfer në Glarus. Në mbrëmje ajo pastron në një restorant.
Gjashtë vitet e para, familja merr trenin për në Ferizaj gjatë Krishtlindjeve. Në shtëpi, i gjithë fshati qëndron roje për t’i përshëndetur. Të afërmit këndojnë këngë dhe qajnë. Dhe Rahim Shehu u jep prindërve një zarf me para që ia kishte dhënë shefi. Si falënderim, prindërit i vendosën shefit në valixhe një shishe me raki.
Si punëtor stinor, familja Shehu duhej të largohej nga Zvicra për tre muaj çdo vit. Vetëm kur t’u jepet statusi i qëndrimit B, lejohen të qëndrojnë sa të duan nga viti 1986 e tutje.
Shehut fillimisht jetojnë në zyrat sipër sharrave, pa dush dhe me tualet përballë shtëpisë. Më vonë ata vendosen në një apartament në një strehë për gratë. Lidia kujdeset për gratë e traumatizuara, Rahim zëvendëson llambat dhe riparon pajisjet elektrike të prishura – Shehajt marrin apartamentin për një çmim qesharak.
Lidia gjithashtu punon në një shtëpi pleqsh dhe i merr fëmijët e saj në punë. Djali i saj më i vogël Besetari thotë: “Unë gjithmonë merrja një çokollatë të nxehtë pas shkollës në shtëpinë e të moshuarve dhe bëja detyrat e shtëpisë në kafene çdo pasdite”.
Në kohën e saj të lirë, Lydia përkthen në shtëpinë e refugjatëve aty pranë – ajo nuk kërkon pagesë për këtë.
Ndonjëherë ajo strehon azilkërkues për të cilët nuk ka vend. Rahim tani punon për SBB sepse i dhemb shpina nga puna në sharra. Në stacionin në Ziegelbrücke ai tërheq bagazhet e pasagjerëve dhe zbraz koshat e plehrave.
Shehajt janë të lirë të dielave. Pastaj Lidia vesh një fustan elegant, burri i saj një kostum dhe ata i çojnë fëmijët për një shëtitje nëpër Ennenda ose bëjnë një Barbecue në Klöntalersee.
Në Zvicër, Lidia ndonjëherë ndihet sikur është në një vrimë midis Alpeve Glarner. Asaj i mungon vendlindja dhe familja e saj. “Por ne kishim njerëz të mirë rreth nesh – zonja Zëeifel, zonja Schläpfer nga fabrika e shtratit, ata gjithmonë na ndihmonin,” kujton ajo. Dyshimi i detyron ata të rinovojnë apartamentin e tyre dhe Schläpfer u jep linja krevati dhe takëm.
Në fillim, thotë Lidia Shehu, ata respektoheshin në fshat. Por kjo ndryshon kur refugjatët e parë nga lufta jugosllave mbërrijnë në Glarus.
Babai Rahimi: Nuk ka kthim prapa
Rahim dhe Lidia Shehu shikojnë luftën në TV. Natë pas nate shikojnë në dhomën e ndenjes në Ennenda se çfarë raportojnë transmetuesit në gjuhën shqipe. Shikojnë shtëpi që digjen dhe njerëz që qajnë.
Në vitin 1999 lufta arriti në vendlindjen e saj në Ferizaj. Në telefon, të afërmit u thonë se i gjithë fshati është djegur. Gjithashtu shtëpia e Shehut. Rahim Shehu e kupton: kthim nuk ka. Ai kishte shpresuar më parë se situata do të lehtësohej përfundimisht. Dhe pastaj ai mund të kthehej me familjen e tij.
Ndërsa popullata zvicerane mezi i vuri re punëtorët sezonalë jugosllavë, refugjatët tani duket se janë kudo. Në vitin 1999 Sëiss Solidarity mblodhi më shumë se 50 milionë franga për viktimat e luftës. Por pastaj humori ndryshon.
Nëse shqiptarët e Kosovës u panë fillimisht si viktima, ata tani përshkruhen si grabitqarë, prerës thikash dhe shpërndarës droge. SVP dhe media tabloid hidhen mbi këtë temë. Termi “Jugo” bëhet fjalë sharje.
Në vitin 2002, Rahim dhe Lydia Shehu duan të natyralizojnë veten dhe pesë fëmijët e tyre. Në Landsgemeinde, i gjithë kantoni i Glarus voton për të ardhmen e familjes. Skena në të cilën ndodh kjo është ndërtuar nga Rahim Shehu vite më parë në sharrën e zonjës Zëeifel për llogari të Landsgemeinde. Por kjo nuk e ndryshon rezultatin: aplikimi u refuzua.
Vetëm atëherë Shehu dëgjon nga oficeri të cilit Lidia i shpjegoi dikur se është kosovare: Ka një rrugë më të lehtë. Pas më shumë se 20 vjetësh në Zvicër, ju keni të drejtën e natyralizimit të thjeshtuar. Dhe nuk janë njerëzit e Glarus që vendosin, por autoritetet në Bernë. Pra, në fund të fundit ata natyralizohen. “Zoti Meili nga Ennenda na ndihmoi – kurrë nuk ia harroj”, thotë Rahim Shehu.
Djali Besëtari: I martuar me një shqiptare
Besetar Shehu, tashmë 31 vjeç, është djali më i vogël i Rahim dhe Lidia Shehut. Ai mendon në gjermanishten zvicerane dhe drejton një Vë Tiguan, vitin e kaluar vetura e dytë më e shitur në Zvicër. Ai e njeh Kosovën nga festat dhe nga dasmat. Ai thotë: “Shtëpia ime është Zvicra. Por kultura ime është shqiptare”.
Për fëmijët e lagjes në Glarus të viteve 1990, Besëtari është thjesht Besi, djali që falë vëllezërve e motrave më të mëdhenj ka një Playstation dhe ka gjithmonë një qese me ëmbëlsira me vete. Ata luajnë grabitës dhe policë, futboll dhe fshehurazi me të.
Për djemtë e fermerëve nga malet Ennetberge, Besëtari është “Shajze ausllander”. Ata i vjedhin çantën me ëmbëlsira dhe e ndjekin nëpër rrugë me motoçikletat e tyre. E qëllojnë me pistoleta me kapak. Besëtar Shehu thotë: «Kanë qenë përjashtime. Kam pasur një fëmijëri shumë të lumtur”.
Besëtar Shehu u martua vitin e kaluar. Bashkëshortja e tij është shqiptare nga Kosova, e lindur dhe rritur si ai në Zvicër. Ai bisedonte gjithashtu me vajza zvicerane para saj, dhe kjo ishte mirë për prindërit. Por Besetarit i mungonte shqipja në biseda dhe kishte frikë se do të kishte gjithmonë një distancë mes prindërve dhe partnerit për shkak të pengesës gjuhësore. Dhe kështu mbeti vetëm me një bisedë.
Më së shumti flet gjermanisht zvicerane me gruan e tij, por ndonjëherë edhe shqip. Ai thotë: “Me gjeneratën e ardhshme, kjo pengesë gjuhësore nuk do të ekzistojë më, partnerët e fëmijëve të mi do të mund të më flasin gjermanisht”.
Ai i admiron prindërit e tij. “Unë shoh se çfarë kaluan prindërit e mi për të na dhënë një jetë më të mirë. Ata janë modeli im”.
Megjithatë, pikëpamja e tij për Zvicrën është më kritike sesa ajo e prindërve të tij. Ai mendon se babai i tij përdorej si punëtor stinor. Dhe ai nuk bëri mjaftueshëm për të, djalin e tij, sepse nuk donte të tërhiqte vëmendjen negative.
Për shembull, kur Besëtari bëri një stazh si automekanik pas shkollës. Në vend që të mësojë se si të riparojë veturat, ai lejohet vetëm të pastrojë dyshemenë dhe të ndryshojë gomat. Ai duhet të punojë jashtë orarit dhe ankohet te prindërit e tij. Ai shpreson se babai do të ankohet te punëdhënësi. Por ndërsa Besëtari është i zemëruar, babai është krenar që ka një djalë që punon shumë.
Kështu adoleshenti Besëtari ankohet për veten dhe më në fund merr arsimin që priste. Më vonë ai studioi teknologjinë e energjisë në ZHAë. Sot ai është menaxher produkti për sistemet fotovoltaike. Edhe gruaja e tij është akademike.
Besëtari thotë: “E arritëm”. Dhe me këtë ai nënkupton veten dhe gruan e tij, vëllezërit e motrat e tij, por edhe të tjerët nga brezi i dytë: Vëllai është menaxher i trenave ndërkombëtarë në SBB. Motra më e madhe punon në shërbimin ndaj klientit, e mesme si punonjëse sociale dhe më e vogla si asistente mjekësore. “Gjithçka është bërë diçka”, thotë ai. Dhe shtesa e pathëna rezonon: Edhe pse ishin “të huajt”.
Babai Rahimi: Shtëpia ka humbur
Në vitin 2004, Shehus u zhvendos në kantonin e Cyrihut. Sot, Rahim dhe Lidia Shehu kanë dy shtëpi – një në kantonin e Cyrihut dhe një në Kosovë.
Rahim Shehu doli në pension vitin e kaluar. Kohën e lirë të sapofituar e kalon me nipërit e mbesat në këndin e lojërave ose në kopshtin e ndarë, vetëm disa hapa larg shtëpisë së tij. Atje ai rrit marule dhe qepë për darkat familjare me fëmijët dhe nipërit e mbesat.
Në mbrëmje shikon televizion në gjuhën shqipe. Ai sheh gurë, shishe dhe pajisje ndezëse që fluturojnë. Ai sheh vetura që digjen. Konflikti mes serbëve dhe shqiptarëve vazhdon të ziejë.
Në fakt, Rahim Shehu do të dëshironte të kthehej në Kosovë. Ajo është ende shtëpia e tij – edhe pas 43 vitesh në Zvicër. Por kjo nuk funksionon, thotë ai. Jo për shkak të konflikteve aktuale në veri të Kosovës. Kjo sepse Shehu do që fëmijët e tij të jenë pranë – në fund të fundit, ai kaloi vështirësi për shkak të tyre.Por për fëmijët shtëpi do të thotë: Zvicra.
Rahim Shehu flet me nderim për Zvicrën dhe zviceranët. Pothuajse sikur kishte frikë se mos duhej të largohej sërish nga vendi një ditë, pavarësisht se kishte një pasaportë zvicerane. Ai nuk ka ardhur asnjëherë, ende e sheh veten si një mysafir që ka vetëm dy mundësi: të asimilohet ose të ikë në komunitetin shqiptar në Zvicër.
Lidia Shehu thotë për bashkëshortin e saj se ai e ka harruar gjuhën gjermane që nga pensioni. Përveç dhëndrit dhe fqinjëve, ai ka pak kontakte me zviceranët. Ai tërhiqet në diasporën kosovaro-shqiptare.
Rahim Shehu e ka rindërtuar shtëpinë e djegur në Kosovë shumë kohë më parë. Por ai është atje vetëm me pushime. Atdheu që la në maj të vitit 1980 nuk ekziston më.
