A mund të jetë teatri një motor për ndryshim? Në festivalin “Kosovo Theatre Showcase 2021” në Prishtinë duket se po funksionon mjaft mirë
Në zonën e këmbësorëve të Prishtinës, duken dy silueta njerëzore që dalin nga toka. Konturet e trupit të tyre janë bërë nga materiali gjysmë transparent. Është vepër e skulptorit Eroll Murati. Ai dëshiron të tërheqë vëmendjen për më shumë se 1 600 kosovarë të zhdukur gjatë luftës së fundit. Viteve të fundit, fati i tyre është zbehur gjithnjë e më shumë në plan të dytë në normalizimin e jetës në Prishtinë. Megjithatë, një plagë e hapur përfaqëson fatin e pashpjeguar të të zhdukurve.
Pasojat e luftës vazhdojnë të jenë problem edhe për krijuesit e teatrit. Teatri Kombëtar, i cili ngrihet pikërisht pranë instalacionit të Erollit, në ditët e fundit ka qenë një nga vendet ku mbahet festivali “Kosovo Theatre Showcase 2021”. Ai u organizua për herë të katërt nga grupi përplot gjallëri Qendra Multimedia. Zemra dhe shpirti i Qendrës Multimedia është dramaturgu dhe autori Jeton Neziraj.
Drama e tij “Balkan Bordello”, e vënë në skenë nga bashkëshortja dhe partnerja e tij e artit Blerta Neziraj dhe e zhvilluar me interpretues nga SHBA, Serbia dhe Kosova, trajton temën e luftës dhe pasojat e luftës me forcë dhe entuziazëm të madh për provokim.
Jetoni bazohet në plejadën e figurave nga trilogjia e Eskilit “Oresty”. Megjithatë, në vend të një pallati mbretëror, një motel me pamje të rrahur është mjedisi. Këtu kthehet heroi i luftës Agamemnon. Ky personazh, i luajtur nga George Drance, një aktor i Teatrit La Mama nga Nju Jorku, mund të jetë një kryekomandant i luftërave ballkanike, por edhe një veteran i Irakut në ushtrinë amerikane ose një veteran i Afganistanit në Bundeswehr. Ai e gjen vendin e tij në shtëpi tashmë të zënë dhe dërgohet me gjakftohtësi në jetën e përtejme nga gruaja e tij Klytämnestra (Onni Johnson, gjithashtu nga La Mama).
“Ne nuk i duam studiot tuaja të kërcimit”
Shablloni i lashtë është zgjeruar për të përfshirë elementë të shumtë bashkëkohorë. Pasardhësit e Agamemnonit, Oresti është homoseksual dhe mbërrin si një reimigrant urban në motelin me pamje mjaft të prapambetur. I dashuri i tij është një mësues kërcimi modern hiperaktiv me motor. Ai vazhdimisht reklamon seminare për lojtarët e tjerë dhe audiencën dhe premton përpunimin e traumës dhe zhvillimin personal përmes trajnimit të lëvizjes. Studio e tij e vallëzimit është një metaforë për shumë veprimtari civilizuese të Perëndimit në Ballkan në përgjithësi.
“Nuk i duam studiot tuaja të kërcimit”, ishte sugjerimi spontan për një titull për një rishikim të pjesës. Këtë e ka bërë një pjesëmarrëse nga Shqipëria në një seminar të kritikës teatrore që autori i këtij shkrimi ka realizuar në kuadër të festivalit. Ka një zhgënjim të madh në rajon për sjelljen e punonjësve të ndihmës ndërkombëtare. “Shumë prej tyre kanë një mentalitet mercenar. Ata shkojnë nga një vend i krizës në një vend tjetër të krizës dhe e dinë vetëm sipërfaqësisht situatën në vend. Ata shfaqen me vetë-imazhin që kanë për të qytetëruar popujt gjoja të egër të Ballkanit”, kritikoi Jetoni në një deklaratë për “TAZ”.
Në një pjesë tjetër, “Kthimi i Karl May”, Jetoni i thellon këto aspekte. Projekti u krijua si pjesë e Festivalit Post-ëest në Berliner Volksbühne. Jetoni e transformon atë me zgjuarsi në ndihmë zhvillimore nga krijuesit dinamikë të teatrit kosovar për – në mandatin e Klaus Dörrit në atë kohë – Volksbühne-në e zhytur në krizë dhe institucionet anemike të teatrit gjerman.
Jetoni i kombinon këto pretendime të lagështa kërkimore me një vorbull klishesh, transmeton portali Shtegu. Përshkrimet e Karl Mayit për “Skipetaret” e pazhvilluar, përmes peizazhit malor të të cilit dikur kaloi alter egoja e tij Kara Ben Nemsi, lidhen me imazhet e Gjermanisë si një shtet burokratik që ndonjëherë është absurd dhe nganjëherë keqdashës.
Paratë nga diaspora
Natyrisht, është një marrëdhënie komplekse që lidh Perëndimin me Kosovën. Rrugët me emrin e presidentëve amerikanë Bill Clinton dhe George Bush, flasin për popullaritet të madh në këtë vend. Pa NATO-n, shteti i Kosovës ndoshta nuk do të ekzistonte. Nuk do të ishin as pa paratë që kosovarët nga diaspora dërguan për të mbështetur lëvizjen e fshehtë të UÇK-së. Në këtë aspekt ka punuar bashkëprodhimi kosovar dhe zviceran “Swiss Connection” i Teatrit Winkelwiese në Cyrih. Sot paratë nga diaspora janë të rëndësishme për mbijetesën në ekonominë e brishtë lokale.
Frustrimi me arrogancën perëndimore është ende i madh. “Ne nuk duam që ndihmësit ndërkombëtarë të zhduken. Ne e dimë se sa të rëndësishëm janë ata për Kosovën. Ky festival financohet edhe me para nga Evropa, duke përfshirë edhe Institutin Goethe. Por ne duam të punojmë së bashku në baza të barabarta”, thotë Jetoni.
Kritikat e tij janë pritur mirë nga disa vendimmarrës. Kryeministri i ri i Kosovës, Albin Kurti, në premierën e “Balkan Bordello” ka buzëqeshur në maskë, kur ishte fjala për sjelljen e ndërkombëtarëve. Dhe Carin Lobbezoo, ambasadorja e Holandës në Kosovë dhe gjithashtu në mesin e audiencës së premierës, i premtoi Jetonit se do t’ua rekomandonte performancën kolegëve të saj ambasadorë pa i paralajmëruar se ishte edhe për sjelljen e tyre.
Treguesi i ndryshimit
“Balkan Bordello” mund të përdoret edhe si tregues i ndryshimeve në vend. Kur premiera u shfaq për herë të parë në vitin 2017, në atë kohë me lojtarë nga Kosova, ende kishte protesta të zemëruara nga veteranët e luftës. Ata qëndruan larg kësaj here. Në vend të kësaj erdhi kryeministri. Bashkëprodhimi kosovaro-serbo-amerikan, në të cilin janë përfshirë edhe aktorë serbë, shkon në Beograd këtë javë. Kjo është një tjetër shenjë e afrimit. Do të shohim nëse atje është e nevojshme mbrojtja policore.
Ka disa momente sfiduese. Zëvendësin e Agamemnonit, për shembull, e luan aktori serb Ivan Mihailoviq. Personazhi jo vetëm që krenohet me krimet e tij të luftës, duke përfshirë përdhunimin e grave dhe pushkatimin e homoseksualëve. Duke u kthyer në shtëpi, dëshirat e tij të ndrydhura prej kohësh për të njëjtin seks shpërthejnë. Vendi pritës Serbia është i njohur për një lëvizje imagjinative LGBT, por gjithashtu shpesh bëhet tituj me sulme homofobike.
Teatri në rajon mbetet një motor për ndryshime shoqërore. Ajo gjithashtu ndryshon veten dhe aktualisht po emancipon veten nga tërbimi kundër situatës politike. Disa produksione në festival u fokusuan në konflikte individuale dhe probleme të përditshme. “Ditëlindja” e dramaturgut kroat Ivor Martiniq bëri përshtypje me dialogët shumë të gjallë. Tema është shpërbërja e një familjeje me tre breza përballë sëmundjes së rëndë të djalit.
Çfarë është e paracaktuar në jetë?
Në një lloj mase të zezë, kasti prej 14 vetash i teatrit të Gjakovës festoi daljen e dy burrave nga burgu i prosperitetit familjar përkatës në produksionin “Plus 18”. U derdh shumë gjak skenik – por jo në luftë, por në një pjesë shumë private. Në eksperimentin skenik, i cili është edhe formalisht bindës – rrugica e ngushtë midis dy tribunave të kundërta – ka vend për manovrim – trajtohen pyetjet elementare: Çfarë është hartuar në jetë? Sa e madhe është liria juaj krijuese? Sa fuqishëm lëkundet lavjerrësi kur largoheni shumë nga bërthama juaj?
Shumëllojshmëria e qasjeve estetike dhe shkëmbimi i gjallë me vendet fqinje ishin bindës në këtë festival. Për të thelluar këtë zhvillim, gjatë festivalit u prezantua platforma seestage.org, e cila mbledh tekste mbi teatrin në rajon.
